Efes Antik Kenti

İlk çağın en ünlü şehirlerinden biri olan Efes, Küçük Menderes nehrinin sularını boşalttığı körfezin yakınında kurulmuştur. Tarıma elverişli toprakları, Doğu’ya açılan büyük ticaret yolu oluşu, gerek putperestlik gerekse Hıristiyanlık döneminde çok önemli bir dini merkez oluşu, tarihe büyük bir kent olarak geçmesini sağlamıştır. İlim ve sanat Dünyasında da adını duyurmuş, ünlü kişiler yetiştirmiştir. Bunlar rüya tabircisi Ardemidotus, şair Callinos ve Hipponax, filozof Heraklitos, Ressam Parrhasius, gramer bilgini Zenodotos, hekim Soranos ve Rufus’tur. Efes’in tarihi M.Ö.6000’lere uzanmaktadır ki bunu, son yıllarda Arvalya ve Çukuriçi höyüklerinde ele geçen buluntular ortaya çıkarmıştır.

Ayasuluk Tepesinde yapılan kazılarda burada Erken Tunç Çağından günümüze kadar kesintisiz yerleşmenin varolduğunu göstermiştir. Bu da eski Efes’in Ayasuluk tepesinde olduğunu, buranın Anadolu kavimleri ve Hititler tarafından iskan edildiğini ispatlamaktadır. Ayrıca Hitit yazılı metinlerinde Apasas olarak geçen kentin bu kent olduğu da kesinleşmiştir. Antik yazarlar Strabon ve Pausinias, tarihçe Herodot, Efes’li şair Callinos gibi antik kaynaklar Efes’in Amazonlar tarafından kurulduğuna ve yerli halkın Karyalılar ve Leleglerden oluştuğuna işaret etmektedirler.

M.Ö.11 yüzyılda Atina Kralı Kodros’un oğlu Androklos, diğer kolonistler gibi Anadolu’ya gelmiş, Efes civarına yerleşmiştir. Söylenceye göre; Androklos yeni bir şehir kurmak için yol çıkmadan önce kahine danışır. Kahin ona şehri kuracağı yerin bir balık ve yaban domuzu tarafından gösterileceğini söyler. Adamlarıyla birlikte Anadolu kıyılarına adım adan Androklos yakaladıkları balıkları tavada pişirirken, tavadan fırlayan bir balığın sıçrattığı kıvılcımlar çalıları tutuşturur. Çalıların arkasında bulunan bir yaban domuzu alevlerden korkarak kaçmaya başlar. Bunu Andraklos kahinin söylediklerini hatırlar ve atına binerek yaban domuzunu takip eder ve onu öldürür ve yaban domuzunu öldürdüğü yere kentini kurar. Bu söylence Hadriyan Tapınağının frizlerinde betimlenmiştir. Bu kabartmaların orijinalleri ise Efes Müzesinde sergilenmektedir.

Helenler buraya geldiklerinde Anadolu’nun hemen hemen her yerinde olduğu gibi Ana Tanrıça Kybele’yi baş tanrı olarak buldular. Yerli halkla anlaşabilmek için Artemis’i ana tanrıçayla bir tutarak aynı yerde tapınmaya başladılar. Artemis Efes’te Anadolu’nun ana tanrıçası Kybele’nin yerini alarak bereket tanrıçası olmuştur. M.Ö. 625 yılında ilk Artemis tapınağı inşa edilir. M.Ö. 7.yy’da kent Kimmerler’in istilasına uğrar ve Artemis Tapınağı yerle bir edilir. M.Ö. 560’da Lidyalı’lar tarafından Efes ele geçirilir ve kent Artemision çevresine taşınır. Bugün gezilen Efes Büyük İskender’in generallerinden Lysimachos tarafından Bülbül ve Panayır dağları arasındaki vadide M.Ö. 3.yy da kurulmuştur. Kent Akdeniz’in önemli deniz ticaret merkezlerinden biri olmuştur. M.Ö. 2.yy’da Romalıların egemenliği altına giren Efes hızla gelişmeye başlamış ve Roma İmparatorluğunun Küçük Asya’daki başkenti olarak M.S. 2.yy’la kadar en parlak dönemini yaşamıştır. O dönemde kentin nüfusu 250 bin’e ulaşıyordu. Yaşanan büyük depremler ve Bizans Döneminde Küçük Menderes’in getirdiği alüvyonlarla dolan limanın büyük bir bataklık oluşturması ve sıtma salgınının baş göstermesi sonucunda kent terk edilir. Efesliler kentin ilk kurulduğu Ayasuluk tepesine yerleşirler. 1304 yılında Selçuklu’lar tarafından ele geçirilen kent 1426 yılında Osmanlı topraklarına katılır. 1914 Ayasuluk adı Selçuk olarak değiştirilmiştir. 1957 yılında İzmir’in ilçesi olmuştur.

BERGAMA KÜTÜPHANESİ

Kuzey stoaların doğu tarafına bitişik olan yapı, ünlü kütüphanedir. Bergama kütüphanesi, II.Eumenes zamanında yapılmıştır. Kütüphanenin okuma salonu, doğu bölümünde bulunan ayak, bir oda idi. Rafların duvara dayanmadan durmaları için boşluklar kullanılmıştır. Bu önlem kitapların rutubetten korunması için alınmıştır. Bu salonda binlerce el yazmasının bulunduğunu gösteren bulgular vardır. El yazmaları, büyük ölçüde şaplanmış derilerden meydana geliyordu. Bugünkü kitaplar şeklinde ya da katlanmış halde raflara dikine konuluyordu. Eski yazarlarca Bergama kütüphanesinde 200.000 cilt bulunduğu bildirildiğine göre geri kalan yazmaların öteki üç odada ve daha başka yerlerde olduğu düşünülmektedir. Okuma salonu olarak kullanılan bu büyük odanın tavanı ahşap ve semerdam şeklinde idi. Yan duvarların üst kısmında açılmış olan pencerelerden ışık alıyordu. Kütüphanenin arkasında büyükçe bir evin kalıntılarına rastlanmaktadır. Akropol’ün bugün kullanılan yolu bu evin ortasından geçmektedir. Batıdaki basamak günümüzde yapılmıştır.

AGORA

Akropolis’in güney ucunda Zeus Sunağının hemen altında Yukarı Agora bulunur. Agora dor düzeninde andazitten bir stoa ile çevrili idi. Stoalar Bergama’da adet olduğu üzere, tek katlı ön kısımları sütunlu salonlar halinde, üç katlı arka ve yan yüzler ise düz duvar şeklinde inşa edilmişlerdi; arka ve yan yüzlerin alt katlarında kapılar ve her iki üst katlarda da pencereler vardı. İki alt katta odalar ve depolar bulunuyordu. Agoranın sunağı meydanın batısındaydı.12mx6m ölçülerindeki bu tapınağın bugün yalnızca temelleri görünmektedir.
Aşağı Agora II.Eumenes zamanında kentin genişletilmesi sırasında yapılmıştır.

ZEUS SUNAĞI

Sunak M.Ö. 180-160 yılları arasında Galatlara karşı zafer kazandırdığı için Zeus adına yapılmıştır. 69x77 metre ölçülerinde olan sunağın dört bir yanı açık ve anıt her yerden rahatlıkla görülebiliyordu. Akropolis’in bu önemli ve en büyük yapısı Eumenes II tarafından inşa edilmişti. Sunağın mimari parçaları ve tüm kabartmaları 1871 yılında Alman mühendis Carl Humann tarafından bulunmuştur. Ele geçen parçalarla sunak Berlin Müzesinde orijinaline uygun bir şekilde tamamlanarak ayağa kaldırılmıştır. Bugün sunağın yerinde maalesef sadece podyumu görülmektedir. Sunak üç katlı bir podyum üzerinde yükselir. En altta metrelik bir podyumda bulunur ve 36.50x34.20 metre ölçüsünde 5 basamaklı bir krepis, onun üzerinde de at nalı şeklinde üç kademeli asıl yapı kısmı yükselir. Bunun alt katını bir podyum, orta katını kabartmalı friz ve üst katını sütunlar oluşturuyordu. 120 metre uzunluğunda 2.30m. yüksekliğindeki friz üzerinde kabartma halinde Tanrılarla, Gigantların savaşları anlatılmaktadır.

ARSENAL

M.Ö. III ve II. yüzyıllarda, özellikle korunmuş, Bergama Kalesi'nin en dıştaki alanda kuzey güney doğrultusunda uzanan beş magazin yapısı kurulmuştur. Burada bulunan ve bugün aşağı agorada korunan 13 farklı çapta 900 gülle mancınık biçiminde sapanlar ile atılırdı. Eski çağda da gülleler magazinler dışında depolanır, magazinlerde özellikle çabuk bozulan erzak ve tahıl saklanırdı. Üzerindeki ağırlığı taşıyabilmek için ızgara biçiminde birbirine yakın duvarlar halinde inşa edilen temellerde etkin havalandırma için yarıklar bulunuyordu. Çatıları kiremitle örtülü büyük ahşap galerilerden oluşan asıl magazinlerde yiyecek dışında kalede kalan savaş araçları da saklanırdı. Arsenalin güneydoğusundaki kral birliklerinin büyük kışlasının 32 taş sırasına kadar ayakta kalabilmiş kuzeydoğu duvarı Hellenistik Çağ tahkimatının en iyi durumda kalmış parçasıdır.

HEROON

Özellikle Attalos I ve Eumenes II gibi önemli krallara gösterilen saygı ve onların tanrılara yaklaştığı inancı ile yapılan krallar kültünün kutsal yapısı Akropolün ana giriş kapısının sol yanında sütunlu bir avlu etrafında büyük bir yapı halinde inşa edilmiştir. Son şeklini Roma İmparatorluk Çağı'nda alan kare planlı kült odasının arka duvarına bir podyum yerleştirilmiştir. İçinde mezar bulunamayan Heroon'un batıdaki yoldan iki girişi vardır ve iç avluya uzun koridorlardan ulaşılır. Çevredeki evler gibi Heroon'un da kendine özel sarnıcı vardır.

AKROPOLİS

Yukarı kent anlamına gelen akropoliste üç ayrı yerleşme görülür. Akropolün en yüksek ve korunaklı yerinde kral sarayları, tapınaklar ve su sarnıçları bulunmakta olup burada kral ailesi, kentin ileri gelenleri, aydınları, din adamları ve komutanları oturmaktaydı. Orta kentte ise tapınaklar, gymnasiumlar, temenoslar bulunmaktaydı. Aşağı kent ise halkın pazar alışverişi yaptığı bir yerleşme yeri idi.

Bergama antik kentinde araştırma ve kazılar 1874 yılında başlamıştır. Alman Mühendis Carl Humann antik parçalar bulmuş, 1878’de Alman Arkeoloji Enstitüsü kazılara başlamıştır. İsteği üzerine Carl Humann ölümünden sonra Akropolis’te gömülmüştür.1927’ye kadar süren kazılarda Akropolis ortaya çıkarılmıştır. Alman Arkeoloji Enstitüsü, Wolfgang Radt başkanlığında kazı ve onarımlar sürmektedir. Akropolis’te yer alan başlıca yapılar: